Jaarrekening

9.1 Balans per 31 december 2023

(bedragen x € 1.000)		31-12-2023	31-12-2022

ACTIVA

Beleggingen voor risico pensioenfonds	1	1.041.366	938.199
Vorderingen en overlopende activa	2	88.584	71.331
Overige activa	3	2.771	4.022

TOTAAL ACTIVA		1.132.721	1.013.552


PASSIVA

Stichtingskapitaal en reserves	4	136.408	83.192
Technische voorzieningen	5	860.416	802.605
Derivaten met negatieve waarde	6	122.393	124.931
Overige schulden en overlopende passiva	7	13.504	2.824

TOTAAL PASSIVA		1.132.721	1.013.552

(-) De bij de posten vermelde nummers verwijzen naar de toelichting op de balans vanaf pagina 83.

9.2 Staat van baten en lasten

(bedragen x € 1.000)			2023		2022

Baten

Premiebijdragen voor risico pensioenfonds	8		70.732		65.597
Beleggingsresultaten risico pensioenfonds	9		77.346		-381.668
Overige baten	10		238		7

Totaal baten			148.316		-316.064

Lasten

Pensioenuitkeringen	11		10.661		9.609
Pensioenuitvoeringskosten	12		5.404		3.887
Mutatie voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds	13
- Pensioenopbouw		43.962		65.341
- Toeslagverlening		0		0
- Rentetoevoeging		26.010		-5.736
- Onttrekking voor uitkeringen en uitvoeringkosten		-9.471		-9.924
- Wijziging marktrente		20.221		-414.669
- Aanpassing actuariele uitgangspunten		-1.855		12.712
- Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten		-26.115		-5.693
- Overige (incidentele) mutaties technische voorziening		5.381		-464
- Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen		-322		-448
			57.811		-358.881
Saldo herverzekering	14		0		-1
Saldo overdracht van rechten	15		21.140		5.963
Overige lasten	16		84		25

Totaal lasten			95.100		-339.398

Saldo van baten en lasten			53.216		23.334

Bestemming van het saldo van baten en lasten
Algemene reserve			32.518		83.479
Bestemmingsreserves			20.698		-60.145
			53.216		23.334

(-) De bij de posten vermelde nummers verwijzen naar de toelichting op de staat van baten en lasten vanaf pagina 103.

9.3 Kasstroomoverzicht

Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de directe methode.

(bedragen x € 1.000)		2023		2022

Kasstroom uit pensioenactiveiten

Ontvangsten
Ontvangen premies	69.569		62.030
Ontvangen in verband met overdracht van rechten	12.298		12.342
Overig	225		0
		82.092		74.372
Uitgaven
Betaalde pensioenuitkeringen	-10.640		-9.593
Betaald in verband met overdracht van rechten	-33.438		-18.304
Saldo herverzekering	0		-4
Betaalde pensioenuitvoeringskosten	-5.363		-3.920
Overig	0		-17
		-49.441		-31.838

Totale kasstroom uit pensioenactiviteiten		32.651		42.534

Kasstroom uit beleggingsactiviteiten

Ontvangsten
Ontvangen directe beleggingsopbrengsten	4.831		12.692
Verkopen en aflossingen van beleggingen	619.674		1.008.158
Mutatie collateral	-7.477		-91.668
		617.028		929.182
Uitgaven
Aankopen beleggingen	-649.747		-971.588
Betaalde kosten van vermogensbeheer	-1.165		-1.141
		-650.912		-972.729

Totale kasstroom uit beleggingsactiviteiten		-33.884		-43.547

Netto kasstroom		-1.233		-1.013
Koers-/omrekenverschillen		-3		-21
Mutatie liquide middelen		-1.236		-1.034


		2023		2022
		€		€
Samenstelling geldmiddelen
Liquide middelen primo boekjaar		4.101		5.135
Liquide middelen ultimo boekjaar		2.865		4.101

9.4 Toelichting op de jaarrekening

9.4.1 Algemeen

Activiteiten
Stichting Pensioenfonds Recreatie (hierna 'het pensioenfonds'), is statutair gevestigd te Zoetermeer. De stichting is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer 41160246.

Het doel van het pensioenfonds is het nu en in de toekomst verstrekken van uitkeringen aan gepensioneerden en nabestaanden ter zake van ouderdom en overlijden; tevens verstrekt het fonds uitkeringen aan arbeidsongeschikte deelnemers. Deze doelstelling is uitgewerkt in onder andere de statuten, het pensioenreglement, de uitvoeringsovereenkomst en de Actuariële en Bedrijfstechnische Nota van het pensioenfonds. Het pensioenfonds geeft invulling aan de uitvoering van de pensioenregeling van de in de recreatiebranche verplicht gestelde aangesloten werkgevers.

In de bestuursvergadering van 9 november 2023 heeft het bestuur besloten tot aanpassing van de statuten, welke op 9 januari 2024 in een notariële akte zijn vastgelegd. De statuten liggen ter inzage bij de Kamer van Koophandel.

Overeenstemmingsverklaring
De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen zoals deze zijn opgenomen in Titel 9 Boek 2 BW en met inachtneming van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving, in het bijzonder Richtlijn 610 Pensioenfondsen. Het bestuur heeft op 13 juni 2024 de jaarrekening opgemaakt.

Referenties
In de balans en de staat van baten en lasten zijn referenties opgenomen waarmee wordt verwezen naar de toelichting.

Belastingen
De activiteiten van het pensioenfonds zijn vrijgesteld van belastingheffing in het kader van de vennootschapsbelasting.

9.4.2 Grondslagen

9.4.2.1 Algemene grondslagen

Alle bedragen in de jaarrekening zijn vermeld in Euro's x 1.000, tenzij anders is aangegeven.

Continuïteitsveronderstelling
De jaarrekening is opgesteld met inachtneming van de continuïteitsveronderstelling.

Opname van een actief of een verplichting
Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar het pensioenfonds zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Verantwoording van baten en lasten
Baten worden in de rekening van baten en lasten opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld.

Indien een transactie ertoe leidt dat nagenoeg alle of alle toekomstige economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico's met betrekking tot een actief of een verplichting aan een derde zijn overgedragen, wordt het actief of de verplichting niet langer in de balans opgenomen. Verder worden activa en verplichtingen niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de toekomstige economische voordelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde.

Dit betekent dat transacties worden verwerkt op handelsdatum en niet op afwikkelingsdatum. Als gevolg hiervan kan sprake zijn van een post 'nog af te wikkelen transacties'. Deze post kan zowel een actief als een passief zijn.

Saldering van een actief en een verplichting
Een financieel actief en een financiële verplichting worden gesaldeerd als nettobedrag in de balans opgenomen indien sprake is van een wettelijke of contractuele bevoegdheid om het actief en de verplichting gesaldeerd en gelijktijdig af te wikkelen en bovendien de intentie bestaat om de posten op deze wijze af te wikkelen. De met de gesaldeerd opgenomen financiële activa en financiële verplichtingen samenhangende rentebaten en rentelasten worden eveneens gesaldeerd opgenomen.

Vreemde valuta
Functionele valuta
De jaarrekening is opgesteld in euro's, zijnde de functionele en presentatievaluta van het pensioenfonds.

Transacties, vorderingen en schulden
Transacties in vreemde valuta gedurende de verslagperiode zijn in de jaarrekening verwerkt tegen de koers op transactiedatum. Activa en verplichtingen in vreemde valuta worden omgerekend naar euro's tegen de koers per balansdatum. De uit de afwikkeling en omrekening voortvloeiende koersverschillen komen ten gunste of ten laste van de staat van baten en lasten.

De koersen van de belangrijkste valuta zijn:

	31-12-2023	Gemiddeld 2023	31-12-2022	Gemiddeld 2022

USD	0,9053	0,9249	0,9370	0,9082
GBP	1,1540	1,1499	1,1271	1,1591
JPY	0,0064	0,0066	0,0071	0,0074

Stelselwijziging
De gehanteerde grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van het voorgaande jaar.

Schattingswijziging
De opstelling van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW vereist dat het bestuur oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen, en van baten en lasten.

De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld.

Indien het voor het geven van het in artikel 2:362 lid 1 BW vereiste inzicht noodzakelijk is, is de aard van deze oordelen en schattingen inclusief de bijbehorende veronderstellingen opgenomen bij de toelichting op de desbetreffende jaarrekeningposten.

Per 1 januari 2023 is het opbouwpercentage verlaagd van 1,213% naar 1,170%. Per 1 januari 2024 wordt het opbouwpercentage verhoogd van 1,170% naar 1,592%.

Per 1 januari 2024 wordt de opslag in de premie voor premievrijstelling bij arbeidsongeschiktheid verlaagd van 1,4% naar 1,1% van de pensioengrondslag. Bij de vaststelling van de IBNR-voorziening per 31 december 2023 wordt al rekening gehouden met deze verhoging van de PVI-opslag. De IBNR-voorziening is daarom verlaagd naar 1,1% van de pensioengrondslag over 2023. Het effect is een daling van de IBNR-voorziening met € 1.855 miljoen (0,2%-punt op de dekkingsgraad).

Per 1 januari 2024 wordt er een toeslag verleend van 3,02% op de pensioengrondslag van de arbeidsongeschikten.

Dekkingsgraden
De beleidsdekkingsgraad is gebaseerd op het rekenkundig gemiddelde van de dekkingsgraden over de laatste 12 maanden. Hierbij wordt steeds gebruik gemaakt van de meest actuele inschatting van de betreffende dekkingsgraden.

De (actuele) dekkingsgraad van het pensioenfonds wordt berekend door op balansdatum het balanstotaal minus de langlopende- en kortlopende schulden te delen op de technische voorzieningen zoals opgenomen in de balans.

Bij het berekenen van de reële dekkingsgraad van het pensioenfonds wordt ten behoeve van deze berekening de voorziening pensioenverplichtingen herrekend rekening houdend met de verwachte loon-en prijsinflatie.

9.4.2.2 Grondslagen voor waardering van activa en passiva

Beleggingen

Algemeen
De beleggingen worden gewaardeerd tegen marktwaarde. Het begrip marktwaarde is te beschouwen als synoniem van reële waarde. Onder waardering op marktwaarde wordt verstaan: het bedrag waarvoor een actief kan worden verhandeld of een passief kan worden afgewikkeld tussen ter zake goed geïnformeerde partijen, die tot een transactie bereid en onafhankelijk van elkaar zijn.

De waardering van participaties in beleggingsinstellingen geschiedt tegen marktwaarde. Voor beursgenoteerde beleggingsinstellingen is dit de marktnotering per balansdatum. De waardering in niet-beursgenoteerde beleggingsinstellingen geschiedt tegen actuele waarde.

Verwerking van waardeveranderingen van beleggingen
Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen gerealiseerde en ongerealiseerde waardeveranderingen van beleggingen. Alle waardeveranderingen van beleggingen, inclusief valutakoersverschillen, worden als beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten opgenomen.

Aandelen
Beursgenoteerde aandelen en participaties in beursgenoteerde beleggingsinstellingen zijn gewaardeerd tegen marktwaarde, zijnde de beurswaarde per balansdatum.

De actuele waarde van niet-beursgenoteerde aandelen en participaties in beleggingsfondsen is gebaseerd op het aandeel dat het pensioenfonds heeft in het eigen vermogen van het niet-beursgenoteerde aandeel per balansdatum.

Vastrentende waarden
Beursgenoteerde vastrentende waarden en participaties in beursgenoteerde beleggingsinstellingen zijn gewaardeerd tegen marktwaarde, zijnde de beurswaarde per balansdatum.

Indien vastrentende waarden of participaties in beleggingsinstellingen niet-beursgenoteerd zijn, vindt waardebepaling plaats op basis van de geschatte toekomstige netto kasstromen (rente en aflossingen) die uit de beleggingen zullen voortvloeien, contant gemaakt tegen de ultimo boekjaar geldende marktrente en rekening houdend met het risicoprofiel (kredietrisico; oninbaarheid) en de looptijden.

De lopende interest op vastrentende waarden wordt gepresenteerd onder Vorderingen en overlopende activa.

Derivaten
Derivaten worden gewaardeerd op reële waarde, te weten de relevante marktnoteringen of, als die niet beschikbaar zijn, de waarde die wordt bepaald met behulp van marktconforme en toetsbare waarderingsmodellen.

Indien een derivatenpositie negatief is wordt het bedrag onder de schulden verantwoord.

Overige beleggingen
Beursgenoteerde beleggingen worden gewaardeerd tegen de per balansdatum geldende beurskoers. Niet-beursgenoteerde (indirecte) beleggingen worden gewaardeerd op de ultimo verslagperiode berekende intrinsieke waarde. De intrinsieke waarde wordt ontleend aan de op lokale grondslagen gebaseerde opgaven van de desbetreffende fondsmanagers en wordt derhalve zoveel mogelijk gebaseerd op onderliggende marktwaarden.

Vorderingen en overlopende activa
Vorderingen en overlopende activa worden bij eerste verwerking gewaardeerd op reële waarde. Na eerste verwerking worden vorderingen gewaardeerd op geamortiseerde kostprijs (gelijk aan de nominale waarde indien geen sprake is van transactiekosten) onder aftrek van eventuele bijzondere waardeverminderingen, indien sprake is van oninbaarheid.

Liquide middelen
Liquide middelen worden tegen nominale waarde gewaardeerd. Onder de liquide middelen zijn opgenomen die kas- en banktegoeden die onmiddellijk opeisbaar zijn dan wel een looptijd korter dan twaalf maanden hebben. Zij worden onderscheiden van tegoeden in verband met beleggingstransacties. Liquide middelen uit hoofde van beleggingstransacties worden gepresenteerd onder de bijbehorende beleggingscategorie. Rekening-courantschulden bij banken zijn opgenomen onder schulden aan kredietinstellingen onder kortlopende schulden.

Stichtingskapitaal en reserves
Stichtingskapitaal en reserves worden bepaald door het bedrag dat resteert nadat alle actiefposten en posten van het vreemd vermogen, inclusief de voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds en overige technische voorzieningen, volgens de van toepassing zijnde waarderingsgrondslagen in de balans zijn opgenomen.

Algemene reserve
De algemene reserve bevat het resterende gedeelte van het eigen vermogen van het pensioenfonds. De algemene reserve wordt gemuteerd door het resultaat nadat de solvabiliteitsreserve op het juiste niveau wordt gebracht.

Solvabiliteitsreserve
De solvabiliteitsreserve is een bestemmingsreserve, die niet ter vrije beschikking staat, om alle risico's, zoals vastgelegd in de Regeling Pensioenwet onder vaststelling vereist eigen vermogen op te kunnen vangen. Deze bestemmingsreserve wordt wel meegenomen in de bepaling van de dekkingsgraad.

Technische voorzieningen

Voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds
De voorziening voor pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds wordt gewaardeerd op actuele waarde (marktwaarde). De actuele waarde wordt bepaald op basis van de contante waarde van de beste inschatting van toekomstige kasstromen die samenhangen met de op balansdatum onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen. Onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen zijn de opgebouwde nominale aanspraken en de onvoorwaardelijke (toezeggingen tot) toeslagen. De contante waarde wordt bepaald met gebruikmaking van de marktrente, waarvoor de actuele rentetermijnstructuur zoals gepubliceerd door DNB wordt gebruikt.

Bij de berekening van de voorziening pensioenverplichtingen is uitgegaan van het op de balansdatum geldende pensioenreglement en van de over de verstreken deelnemersjaren verworven aanspraken. Jaarlijks wordt door het bestuur besloten of toeslagen op de opgebouwde pensioenaanspraken worden verleend. Alle per balansdatum bestaande besluiten tot toeslagverlening (ook voor besluiten na balansdatum voor zover sprake is van ex-ante- condities) zijn in de berekening begrepen. Er wordt geen rekening gehouden met toekomstige salarisontwikkelingen.

Bij de berekening van de voorziening wordt rekening gehouden met premievrije pensioenopbouw in verband met invaliditeit op basis van de contante waarde van premies waarvoor vrijstelling is verleend wegens arbeidsongeschiktheid.

Bij de bepaling van de actuariële uitgangspunten wordt uitgegaan van voor de toezichthouder acceptabele grondslagen, waarbij rekening wordt gehouden met de voorzienbare trend in overlevingskansen.

De berekeningen zijn uitgevoerd op basis van de volgende actuariële grondslagen en veronderstellingen:

De voorziening pensioenverplichtingen wordt berekend als de contante waarde van de op de balansdatum opgebouwde pensioenen inclusief de eventueel op 1 januari daaropvolgend toe te kennen verhoging in verband met toeslagverlening;
Voor arbeidsongeschikte deelnemers wordt de technische voorziening voor het arbeidsongeschikte deel berekend als de contante waarde van de op de pensioendatum in uitzicht gestelde pensioenen bij een tot die datum voortgezette pensioenopbouw;
Voor mannen en vrouwen is gebruik gemaakt van de Prognosetafel AG2022 (2022: idem). Om rekening te houden met het gegeven dat de pensioenfonds populatie af kan wijken van de totale populatie waarop de prognosetafel is gebaseerd, is een leeftijdsafhankelijke correctiefactor op de sterftekansen toegepast;
De leeftijd op balansdatum is gelijk aan de reglementaire pensioenleeftijd verminderd met de toekomstige duur;
De leeftijd en duur worden in maanden nauwkeurig vastgesteld;
Het leeftijdsverschil tussen man en vrouw wordt gesteld op 3 jaar;
De reservering voor partnerpensioen geschiedt op basis van bepaalde partner;
Voor latent wezenpensioen wordt in de voorziening een opslag van 0,2% van de voorziening voor het niet ingegaan ouderdomspensioen opgenomen (2022: idem);
Voor toekomstige excassokosten wordt 3,5% van de netto technische voorziening opgenomen (2022: idem);
Als rekenrente voor de technische voorziening wordt gehanteerd de rentetermijnstructuur per 31 december 2023 zoals die door DNB is gepubliceerd.

De voorziening niet opgevraagde pensioenen wordt vastgesteld op fondsgrondslagen, waarbij tevens rekening wordt gehouden met niet verrichte uitkeringen. Deze voorziening wordt vervolgens gecorrigeerd met de verwachting dat deze pensioenen alsnog worden opgevraagd.

Overige schulden en overlopende passiva
Overige schulden en overlopende passiva worden bij eerste verwerking gewaardeerd op reële waarde. Na eerste verwerking worden schulden gewaardeerd op geamortiseerde kostprijs (gelijk aan de nominale waarde indien geen sprake is van transactiekosten).

Kortlopende schulden hebben een looptijd korter dan een jaar.

9.4.2.3 Grondslagen voor bepaling van het resultaat

Algemeen
De in de staat van baten en lasten opgenomen posten zijn in belangrijke mate gerelateerd aan de in de balans gehanteerde waarderingsgrondslagen voor beleggingen en de voorziening pensioenverplichtingen. Zowel gerealiseerde als ongerealiseerde resultaten worden rechtstreeks verantwoord in het resultaat.

Premiebijdragen (van werkgevers en werknemers)
Onder premiebijdragen van werkgevers en werknemers wordt verstaan de aan derden in rekening gebrachte c.q. te brengen bedragen voor de in het verslagjaar verzekerde pensioenen onder aftrek van kortingen. Premies zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben. De premiebaten in het boekjaar zijn gebaseerd op de voorlopige loonsomopgaven van de werkgevers, tenzij definitieve loonsomopgaven al zijn verwerkt in dat boekjaar.

Beleggingsresultaten risico pensioenfonds
Indirecte beleggingsopbrengsten
Onder de indirecte beleggingsopbrengsten worden verstaan de gerealiseerde en ongerealiseerde waardewijzigingen en valutaresultaten. In de jaarrekening wordt geen onderscheid gemaakt tussen gerealiseerde en ongerealiseerde waardeveranderingen van beleggingen. Alle waardeveranderingen van beleggingen, inclusief valutakoersverschillen, worden als beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten opgenomen. (In)directe beleggingsresultaten zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben.

Directe beleggingsopbrengsten
Onder de directe beleggingsopbrengsten wordt in dit verband verstaan rentebaten en -lasten, dividenden, huuropbrengsten en soortgelijke opbrengsten.

Dividend wordt verantwoord op het moment van betaalbaarstelling.

Kosten vermogensbeheer
Onder kosten van vermogensbeheer worden zowel de externe als de daaraan toegerekende interne kosten verstaan. Afschrijvingen en andere exploitatiekosten van onroerende zaken in exploitatie zijn in de kosten van vermogensbeheer opgenomen.

Verrekening van kosten
Met de directe en indirecte beleggingsopbrengsten zijn verrekend de aan de opbrengsten gerelateerde transactiekosten, provisies, valutaverschillen e.d.

Pensioenuitkeringen
De pensioenuitkeringen betreffen de aan deelnemers uitgekeerde bedragen inclusief afkopen. De pensioenuitkeringen zijn berekend op actuariële grondslagen en toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben.

Pensioenuitvoeringskosten
De pensioenuitvoeringskosten zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben.

Mutatie voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds
Pensioenopbouw
Bij de pensioenopbouw zijn aanspraken en rechten over het boekjaar gewaardeerd naar het niveau dat zij op balansdatum hebben.

Rentetoevoeging
De pensioenverplichtingen zijn opgerent met 3,264% (2022: -0,486%), op basis van de éénjaarsrente van de DNB-curve aan het begin van het verslagjaar.

Onttrekking voor pensioenuitkeringen en pensioenuitvoeringskosten
Pensioenuitkeringen:
Verwachte toekomstige uitkeringen worden vooraf actuarieel berekend en opgenomen in de technische voorziening. De onder dit hoofd opgenomen afname van de voorziening betreft het bedrag dat vrijkomt ten behoeve van de financiering van de pensioenen in de verslagperiode.
Pensioenuitvoeringskosten:
Jaarlijks wordt 3,5% (2022: idem) van de pensioenopbouw toegevoegd aan de technische voorzieningen ten behoeve van de pensioenuitvoeringskosten. Daarnaast valt 3,5% (2022: idem) van de uitkeringen en afkopen vrij uit de technische voorziening ten behoeve van pensioenuitvoeringskosten (excassokosten).

Wijziging marktrente
Jaarlijks wordt per 31 december de marktwaarde van de technische voorzieningen herrekend door toepassing van de actuele rentetermijnstructuur. Het effect van de verandering van de rentetermijnstructuur wordt verantwoord onder het hoofd wijziging marktrente.

Wijzigingen actuariële uitgangspunten
Jaarlijks worden de actuariële grondslagen en/of methoden beoordeeld en mogelijk herzien ten behoeve van de berekening van de actuele waarde van de pensioenverplichtingen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van interne en externe actuariële deskundigheid. Dit betreft onder meer de vergelijking van veronderstellingen ten aanzien van sterfte, langleven, arbeidsongeschiktheid met werkelijke waarnemingen, zowel voor de gehele bevolking als voor de populatie van het pensioenfonds.

De vaststelling van de toereikendheid van de voorziening voor pensioenverplichtingen is een inherent onzeker proces, waarbij gebruik wordt gemaakt van schattingen en oordelen door het bestuur van het pensioenfonds. Het effect van deze wijzigingen wordt verantwoord in het resultaat op het moment dat de actuariële uitgangspunten worden herzien.

Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten
Een resultaat op overdrachten kan ontstaan doordat de vrijval van de voorziening plaatsvindt tegen fondstarieven, terwijl het bedrag dat wordt overgedragen gebaseerd is op de wettelijke factoren voor waardeoverdrachten. De tarieven van het pensioenfonds wijken af van de wettelijke tarieven.

Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen
De overige mutaties ontstaan door mutaties in de aanspraken door overlijden, arbeidsongeschiktheid en pensioneren.

Saldo herverzekeringen
Uitgaande herverzekeringspremies worden verantwoord in de periode waarop de herverzekering betrekking heeft.

Saldo overdrachten van rechten
De post saldo overdrachten van rechten bevat het saldo van bedragen uit hoofde van overgenomen dan wel overgedragen pensioenverplichtingen.

Overige baten en lasten
Overige baten en lasten zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben.

9.4.2.4 Kasstroomoverzicht

Het kasstroomoverzicht is volgens de directe methode opgesteld. Alle ontvangsten en uitgaven worden hierbij als zodanig gepresenteerd. Onderscheid wordt gemaakt tussen kasstromen uit pensioenactiviteiten en beleggingsactiviteiten.

9.5 Toelichting op de balans per 31 december 2023

ACTIVA

1. Beleggingen voor risico pensioenfonds

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Aandelen	260.777	234.254
Vastrentende waarden	769.022	693.228
Derivaten	11.473	10.638
Overige beleggingen	94	79
Totaal	1.041.366	938.199

(bedragen x € 1.000)	Aandelen	Vastrentende waarden	Derivaten	Overige beleggingen	Totaal

Stand per 1 januari 2023	234.254	693.228	-114.293	79	813.268
Aankopen	2.900	646.847	0	0	649.747
Verkopen	-17.506	-598.585	-3.582	0	-619.673
Herwaardering	41.129	27.532	6.955	0	75.616
Mutatie liquide middelen	0	0	0	15	15
Stand per 31 december 2023	260.777	769.022	-110.920	94	918.973
Schuldpositie derivaten (credit)					122.393
Totaal					1.041.366

In het bovenstaande verloopoverzicht zijn aan- en verkopen van valutatermijncontracten en interest rate swaps gesaldeerd opgenomen.

De liquide middelen binnen de beleggingsportefeuille zijn opgenomen onder de 'Overige beleggingen'.

(bedragen x € 1.000)	Aandelen	Vastrentende waarden	Derivaten	Overige beleggingen	Totaal

Stand per 1 januari 2022	453.327	690.689	97.281	493	1.241.790
Aankopen	4.700	966.888	0		971.588
Verkopen	-174.711	-853.381	19.934	0	-1.008.158
Herwaardering	-49.061	-110.968	-231.508	0	-391.537
Mutatie liquide middelen	0	0	0	-414	-414
Stand per 31 december 2022	234.254	693.228	-114.293	79	813.268
Schuldpositie derivaten (credit)					124.931
Totaal					938.199

Aandelen
(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Beursgenoteerde aandelenbeleggingsfondsen	260.777	234.254
	260.777	234.254

Vastrentende waarden
(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Obligaties	333.900	281.923
Fixed Income Fund	326.328	312.823
Money Market Fund	108.794	98.482

	769.022	693.228

Derivaten
(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Valutaderivaten	3.585	5.484
Rentederivaten	-114.505	-119.777

Totaal	-110.920	-114.293

Het pensioenfonds heeft eind 2023 € 2,6 miljoen (2022: € 4,1 miljoen) aan onderpand ontvangen in de vorm van liquiditeiten waarvan nihil pending (2022: € 2,2 miljoen) en nihil aan onderpand (2022: € 1,7 miljoen) ontvangen in de vorm van (staats) obligaties, waarvan nihil pending (2022: € 1,7 miljoen) als gevolg van positieve waardeontwikkeling van de derivaten. Het ontvangen onderpand staat niet ter vrije beschikking.

Het pensioenfonds heeft eind 2023 € 66,7 miljoen (2022: € 55,7 miljoen) aan onderpand verstrekt in de vorm van liquiditeiten waarvan € 3,4 miljoen pending (2022: € 0,6 miljoen) en € 90,1 miljoen aan onderpand (2022: € 121,0 miljoen) verstrekt in de vorm van (staats) obligaties, waarvan € 4,6 miljoen pending (2022: € 1,3 miljoen) en € 36,7 miljoen (2022: € 64,7 miljoen) als initial margin als gevolg van negatieve waardeontwikkeling van derivaten. De verstrekte (staats) obligaties zijn verantwoord onder de vastrentende waarden.

Het pensioenfonds stelt geen deel van de aandelen- en obligatiebeleggingen beschikbaar voor het in bruikleen geven van effecten.

De onderstaande tabel geeft een samenvatting van de derivatenpositie op 31 december 2023:

Type contract (bedragen x € 1.000)	Contract- omvang	Saldo waarde	Positieve waarde	Negatieve waarde

Valutaderivaten	135.846	3.586	3.586	0
Aandelenderivaten	11	0	0	0
Rentederivaten	1.062.328	-114.506	7.887	122.393

Totaal	1.198.185	-110.920	11.473	122.393

De onderstaande tabel geeft een samenvatting van de derivatenpositie op 31 december 2022 exclusief de liquide middelen binnen de derivatenportefeuille:

Type contract (bedragen x € 1.000)	Contract- omvang	Saldo waarde	Positieve waarde	Negatieve waarde

Valutaderivaten	131.247	5.484	5.484	0
Aandelenderivaten	17	0	0	0
Rentederivaten	710.683	-119.777	5.154	124.931

Totaal per 31 december	841.947	-114.293	10.638	124.931

Overige beleggingen
(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Liquide middelen	94	79

	94	79

Schattingen en oordelen
Zoals vermeld in de toelichting zijn de beleggingen van het pensioenfonds nagenoeg allemaal gewaardeerd tegen actuele waarde per balansdatum en is het over het algemeen mogelijk en gebruikelijk om de actuele waarde binnen een aanvaardbare bandbreedte van schattingen vast te stellen. Voor sommige andere financiële instrumenten, zoals beleggingsvorderingen en -schulden, geldt dat de boekwaarde de actuele waarde benadert als gevolg van het korte termijnkarakter van de vorderingen en schulden. De boekwaarde van alle activa en de financiële verplichtingen op balansdatum benadert de actuele waarde.

Voor de meerderheid van de financiële instrumenten van het pensioenfonds kan gebruik worden gemaakt van marktnoteringen. Echter, bepaalde financiële instrumenten, zoals bijvoorbeeld derivaten zijn gewaardeerd door middel van gebruikmaking van waarderingsmodellen en -technieken, inclusief verwijzing naar de huidige reële waarde van vergelijkbare instrumenten. Op basis van de boekwaarde kan het volgende onderscheid worden gemaakt:

(bedragen x € 1.000)	Genoteerde marktprijzen	Afgeleide marktnoteringen	Waarderingsmodellen	Overig	Totaal

Per 31 december 2023
Aandelen	260.777	0	0	0	260.777
Vastrentende waarden	560.143	0	0	208.879	769.022
Derivaten	0	0	-110.920	0	-110.920
Overige beleggingen	94	0	0	0	94

	821.014	0	(110.920)	208.879	918.973

De posities uit hoofde van derivaten betreffen zowel positieve als negatieve posities.

(bedragen x € 1.000)	Genoteerde marktprijzen	Afgeleide marktnoteringen	Waarderingsmodellen	Overig	Totaal

Per 31 december 2022
Aandelen	234.254	0	0	0	234.254
Vastrentende waarden	488.893	0	0	204.335	693.228
Derivaten	0	0	-114.293	0	-114.293
Overige beleggingen	79	0	0	0	79

	723.226	0	(114.293)	204.335	813.268

Genoteerde marktprijzen: De waarde van de belegging is gebaseerd op direct waarneembare marktnoteringen in een actieve markt.

Afgeleide marktnoteringen: Actuele waarde wordt vastgesteld aan de hand van onafhankelijke taxaties.

Waarderingsmodellen: De waarde wordt vastgesteld met waarderingsmodellen waarin gebruik is gemaakt van waarneembare marktdata. Hieronder valt de netto contante waarde berekeningen van de derivaten.

Overig: De waarde wordt vastgesteld met waarderingsmodellen waarin geen gebruik is gemaakt van waarneembare marktdata.

2. Vorderingen en overlopende activa

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Vorderingen op de werkgever(s)	14.938	13.946
Beleggingsdebiteuren	73.645	57.381
Overige vorderingen en overlopende activa	1	4

	88.584	71.331

Alle vorderingen hebben een resterende looptijd van korter dan één jaar.

Vorderingen op de werkgever(s)
(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Vorderingen op werkgevers	4.234	3.623
Nog te factureren premies	10.778	10.323
Voorzieningen dubieuze debiteuren	-74	0

	14.938	13.946

De ‘Vorderingen op werkgevers’ betreft de premie die geen betrekking heeft op de maanden november en december 2023, maar die per 31 december 2023 nog niet is voldaan. De post 'Nog te factureren premies' betreft de premie over de maanden november en december 2023. Deze premie is in januari en februari 2024 gefactureerd. De premiefacturatie vindt bij het pensioenfonds 2 maanden achteraf plaats.

Verloop Voorzieningen dubieuze debiteuren
(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Stand per 1 januari	0	0
Dotatie ten laste van de rekening van baten en lasten	-74	0

Stand per 31 december	-74	0

In 2023 is 74 toegevoegd aan de voorziening dubieuze debiteuren, die in mindering is gebracht op de vorderingen op werkgevers.

Beleggingsdebiteuren
(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Collateral	63.276	53.239
Lopende interest	8.935	2.995
Te vorderen dividend- en couponbelasting	1.244	1.147
Overige beleggingsvorderingen	190	0

	73.645	57.381

Overige vorderingen en overlopende activa
De 'Overige vorderingen en overlopende activa' bestaan uit kleine debiteuren.

3. Overige activa

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Liquide middelen	2.771	4.022

	2.771	4.022

De liquide middelen worden aangehouden bij Nederlandse kredietinstellingen. De tegoeden staan ter vrije beschikking van het pensioenfonds.

PASSIVA

4. Stichtingskapitaal en reserves

(bedragen x € 1.000)	Algemene reserve	Bestemmings- reserve	Totaal

Stand per 1 januari 2022	-109.357	169.215	59.858
Uit bestemmingssaldo van baten en lasten	83.479	-60.145	23.334
Stand per 31 december 2022	-25.878	109.070	83.192
Uit bestemmingssaldo van baten en lasten	32.518	20.698	53.216
Stand per 31 december 2023	6.640	129.768	136.408

De bestemmingsreserve betreft een solvabiliteitsreserve die op jaarbasis gelijk gesteld wordt aan het vereist eigen vermogen. Het verloop van de reserves is als volgt.

Dekkingsgraad, vermogenspositie en herstelplan

	2023	2022

De dekkingsgraad is ultimo jaar als volgt:
Nominale dekkingsgraad	115,9%	110,4%
Reële dekkingsgraad	83,3%	79,6%
Beleidsdekkingsgraad	115,9%	107,4%

De (actuele) dekkingsgraad van het pensioenfonds wordt berekend door op balansdatum het balanstotaal minus de kortlopende schulden en de derivaten met een negatieve waarde te delen op de technische voorzieningen zoals opgenomen in de balans.

Voor het bepalen van het vereist eigen vermogen (de solvabiliteitstoets) maakt het pensioenfonds gebruik van het standaard model. Het bestuur acht het gebruik van het standaardmodel passend voor de risico's van het pensioenfonds.

Op basis hiervan bedraagt het (minimaal) vereist vermogen op:

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Stichtingskapitaal en reserves	136.408	83.192
Minimaal vereist eigen vermogen	38.079	35.405
Vereist eigen vermogen	129.768	109.070

De vermogenspositie van het pensioenfonds kan als gevolg hiervan worden gekarakteriseerd als goed, omdat de beleidsdekkingsgraad (115,9%) hoger is dan de dekkingsgraad die hoort bij het vereist vermogen (115,1%) en hoger dan de dekkingsgraad die hoort bij het minimaal vereist vermogen (104,4%).

De reële dekkingsgraad is gelijk aan de beleidsdekkingsgraad gedeeld door de beleidsdekkingsgraad die is vereist voor de volledige toeslagverlening op basis van prijsinflatie. Op basis van deze definitie komt de reële dekkingsgraad ultimo 2023 uit op 83,3% (2022: 79,6%).

Herstelplan
Het pensioenfonds heeft 23 maart 2022 een herstelplan ingediend bij DNB. In het herstelplan werd voor 2022 een stijging van de actuele dekkingsgraad verwacht naar 107,0% en een beleidsdekkingsgraad van 106,1%. Door de gestegen rente en positieve beleggingsrendementen, is de actuele dekkingsgraad per 31 december 2022 hoger uitgekomen (110,4%). De beleidsdekkingsgraad is ook hoger geëindigd op 107,4%. Op basis van het in 2021 ingediende herstelplan was de verwachting dat het pensioenfonds in 2030 het vereist vermogen zou hebben bereikt.

Voor het pensioenfonds dient de cyclus voor het indienen van een herstelplan, zolang van toepassing, te worden gecontinueerd. Het pensioenfonds heeft op 28 maart 2023 het herstelplan geactualiseerd en bij DNB ingediend. Uitgaande van dit geactualiseerde herstelplan is de verwachting dat het pensioenfonds in 2024 het vereist vermogen heeft bereikt. In het herstelplan zijn geen aanvullende maatregelen opgenomen. DNB heeft op 23 mei 2023 schriftelijk laten weten dat zij instemmen met het herstelplan van het fonds.

Statutaire regelingen omtrent de bestemming van het saldo van baten en lasten
Statutair is bepaald dat het saldo van de staat van baten en lasten van € 53.216 over het boekjaar verdeeld wordt over de algemene reserve en de bestemmingsgreserve. De bestemmingsreserve betreft een solvabiliteitsreserve die op jaarbasis gelijk gesteld wordt aan het vereist eigen vermogen.

Voor het boekjaar 2023 geldt dat er € 20.698 is toegevoegd aan de bestemmingsreserve en € 32.518 is toegevoegd aan de algemene reserve.

5. Technische voorzieningen

Voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds
Stand per 1 januari	802.605	1.161.487
Pensioenopbouw	43.962	65.341
Toeslagverlening	0	0
Rentetoevoeging	26.010	-5.736
Onttrekking voor uitkeringen en uitvoeringkosten	-9.471	-9.924
Wijziging marktrente	20.221	-414.669
Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten	-26.115	-5.693
Wijziging actuariële grondslagen	-1.855	12.712
Overige (incidentele) mutaties technische voorziening	5.381	-464
Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen	-322	-448

Stand per 31 december	860.416	802.605

Pensioenopbouw
Het opbouwpercentage is in 2023 1,170% van de pensioengrondslag (2022: 1,213%). De pensioengrondslag is het pensioengevend salaris minus de franchise (2023: € 13.033) op jaarbasis (2022: € 11.819). Voor deeltijdwerkers wordt de pensioengrondslag naar evenredigheid vastgesteld. Indien de franchise hoger is dan het pensioengevend salaris, wordt de pensioengrondslag op nul vastgesteld.

Toeslagverlening
Het pensioenfonds streeft ernaar de opgebouwde pensioenrechten van de actieve deelnemers jaarlijks per 1 januari aan te passen aan het consumentenprijsindexcijfer van het CBS. Het gaat om het consumentenprijsindexcijfer voor alle huishoudens afgeleid over de periode 1 oktober van het voorgaande jaar tot 1 oktober van het huidige jaar. De toeslagverlening heeft een voorwaardelijk karakter en wordt gefinancierd uit overrendementen, het pensioenfonds vormt geen bestemmingsreserve voor toeslagen en berekent geen premie om toeslagen te financieren.

Het pensioenfonds streeft ernaar de ingegane pensioenen en de premievrije pensioenrechten (gewezen deelnemers) jaarlijks tevens aan te passen aan de eerder genoemde ontwikkeling van het consumentenprijsindexcijfer van het CBS. Echter mag deze toeslag nooit hoger zijn dan de toeslag voor de actieve deelnemers.

Het bestuur heeft, gezien de financiële situatie van het pensioenfonds, besloten per 1 januari 2024 zowel aan de actieve deelnemers als aan de pensioengerechtigden en gewezen deelnemers, geen toeslag toe te kennen.

Rentetoevoeging
De pensioenverplichtingen zijn opgerent met 3,264% (2022: -0,486%), op basis van de éénjaarsrente op de interbancaire swapmarkt aan het begin van het verslagjaar.

Onttrekking voor uitkeringen en uitvoeringskosten
Verwachte toekomstige pensioenuitkeringen worden vooraf actuarieel berekend en opgenomen in de voorziening pensioenverplichtingen. De onder dit hoofd opgenomen afname van de voorziening betreft het bedrag dat vrijkomt ten behoeve van de financiering van de verwachte pensioenuitkeringen in de verslagperiode.

Toekomstige pensioenuitvoeringskosten (in het bijzonder excassokosten) worden vooraf actuarieel berekend en opgenomen in de voorziening pensioenverplichtingen. De onder dit hoofd opgenomen afname van de voorziening betreft het bedrag dat vrijkomt ten behoeve van de financiering van de verwachte uitvoeringskosten in de verslagperiode.

				Rentepercentage per 31 december
2022				2,38%
2023				2,23%

Wijziging actuariële uitgangspunten
Jaarlijks worden de actuariële grondslagen en/of methoden beoordeeld en mogelijk herzien ten behoeve van de berekening van de actuele waarde van de pensioenverplichtingen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van interne en externe actuariële deskundigheid. Dit betreft onder meer de vergelijking van veronderstellingen ten aanzien van sterfte, langleven, arbeidsongeschiktheid met werkelijke waarnemingen, zowel voor de gehele bevolking als voor de populatie van het pensioenfonds.

De vaststelling van de toereikendheid van de voorziening pensioenverplichtingen is een inherent onzeker proces, waarbij gebruik wordt gemaakt van schattingen en oordelen door het bestuur van het fonds. Het effect van deze wijzigingen wordt verantwoord in het resultaat op het moment dat de actuariële uitgangspunten worden herzien. In 2022 is een aantal actuariële grondslagen gewijzigd.

Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten
Zo lang de beleidsdekkingsgraad onder de 100% zit, zijn nieuwe waardeoverdrachten, zowel in- als uitgaand, niet toegestaan. In 2023 is de beleidsdekkingsgraad boven de 100% gebleven en zijn de reguliere waardeoverdrachten en waardeoverdrachten inzake klein pensioen uitgevoerd.

Overige (incidentele) mutaties technische voorziening
Per 1 januari 2023 is het opbouwpercentage verlaagd van 1,213% naar 1,170% Het verlaagde opbouwpercentage is ook van toepassing op de premievrijgestelde toekomstige opbouw van arbeidsongeschikte deelnemers. Hiervoor was op de ultimo stand van het jaarwerk 2022 een extracomptabele post van -440 opgenomen. De daadwerkelijke wijziging van de voorziening bedraagt -440, wat resulteert in een mutatie van 0.

Voor de toekomstige risicopremies voor arbeidsongeschikte deelnemers was een extracomptabele post van -30 opgenomen. De daadwerkelijke wijziging van de voorziening bedraagt -29, wat resulteert in een mutatie van -1.

Per 1 januari 2024 wijzigt het opbouwpercentage opnieuw, van 1,170% naar 1,592%. In verband hiermee is opnieuw een extracomptabele verhoging van de voorziening opgenomen voor de premievrije toekomstige opbouw (5.007) en risicopremies (375). Dit leidt tot een verhoging van 5.382.

Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen
Aan het vaststellen van de technische voorzieningen liggen kanssystemen ten grondslag. De belangrijkste zijn sterfte en arbeidsongeschiktheid. De verlaging van de voorziening bedraagt hierdoor 460. Het resultaat op sterfte is -376 en overige mutaties 237. Tezamen leidt dit tot een verlaging van de voorziening met 321.

Aantallen deelnemers ten opzichte van de voorziening

		2023		2022
	€	Aantallen	€	Aantallen

Actieven	392.598	20.645	353.331	20.295
Gepensioneerden	133.345	4.097	116.820	3.724
Slapers	334.473	44.124	332.454	70.079
Voorziening voor pensioenverplichtingen	860.416	68.866	802.605	94.098

Korte beschrijving pensioenregeling
De pensioenregeling kan worden gekenmerkt als een middelloon-regeling met een voorwaardelijke toeslagverlening (indexatie) en met een pensioenrichtleeftijd van 67 jaar. In 2023 is de aanspraak op ouderdomspensioen opgebouwd met 1,170% van de in dat jaar geldende pensioengrondslag. De pensioengrondslag is gelijk aan het pensioengevend salaris onder aftrek van een franchise. De franchise wordt jaarlijks vastgesteld en is voor 2023, op basis van een volledig dienstverband, vastgesteld op € 13.033.

De hoogte van het wezenpensioen is 14% van het te bereiken ouderdomspensioen. Bij beëindiging van de deelneming ontstaat een aanspraak op wezenpensioen over het opgebouwde ouderdomspensioen. Voor een volle wees verdubbelt de hoogte van het wezenpensioen.

Voor de werknemers met een functieschaal boven functieschaal 9 kunnen de werkgevers vrijwillig aansluiten. Hiervoor dienen alle werknemers met een functieschaal boven functieschaal 9 deel te nemen.

Inhaaltoeslagen

Onder bepaalde omstandigheden kunnen inhaaltoeslagen worden toegekend. Inhaaltoeslagen zijn toeslagen die worden toegezegd, voor zover in het verleden niet voor 100% is geïndexeerd. Om inhaaltoeslagen te kunnen toekennen is een hoge dekkingsgraad vereist. Inhaaltoeslagen zijn daarom op korte termijn niet te verwachten. Het bestuur van het pensioenfonds geeft in haar jaarrekening elk jaar een specificatie van het verschil tussen de volledige en de werkelijk toegekende toeslagen.

Voor de actieve en inactieve deelnemers is de specificatie in de onderstaande tabellen opgenomen.

	Volledige toeslag- verlening	Toegekende toeslagen	Verschil	Cumulatief verschil (t.o.v. ambitie)

Actieven
2015	0,00%	0,00%	0,00%	0,00%
2016	0,50%	0,00%	0,50%	0,50%
2017	-0,01%	0,00%	-0,01%	0,49%
2018	1,47%	0,00%	1,47%	1,97%
2019	1,47%	0,00%	1,47%	3,47%
2020	1,64%	0,00%	1,64%	5,16%
2021	0,99%	0,00%	0,99%	6,20%
2022	2,57%	0,00%	2,57%	8,93%
2023	17,16%	0,00%	17,16%	27,63%
2024	-1,39%	0,00%	-1,39%	25,85%

Het toeslagpercentage is bepaald over het lopende boekjaar en gaat in per 1 januari van het daaropvolgende jaar.

	Volledige toeslag- verlening	Toegekende toeslagen	Verschil	Cumulatief verschil (t.o.v. ambitie)

Inactieven
2015	0,00%	0,00%	0,00%	0,90%
2016	0,50%	0,00%	0,50%	1,40%
2017	-0,01%	0,00%	-0,01%	1,39%
2018	1,47%	0,00%	1,47%	2,88%
2019	1,47%	0,00%	1,47%	4,40%
2020	1,64%	0,00%	1,64%	6,11%
2021	0,99%	0,00%	0,99%	7,16%
2022	2,57%	0,00%	2,57%	9,91%
2023	17,16%	0,00%	17,16%	28,78%
2024	-1,39%	0,00%	-1,39%	26,99%

Het toeslagpercentage is bepaald over het lopende boekjaar en gaat in per 1 januari van het daaropvolgende jaar.

6. Derivaten met negatieve waarde

(bedragen x € 1.000)		31-12-2023		31-12-2022

Derivaten met negatieve waarde		122.393		124.931

7. Overige schulden en overlopende passiva

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023	31-12-2022

Nog te verrekenen premies	100	204
Beleggingscrediteuren	12.294	1.739
Belastingen en premie sociale verzekeringen	202	183
Overige schulden en overlopende passiva	908	698

	13.504	2.824

Alle schulden hebben een resterende looptijd van korter dan één jaar.

Nog te verrekenen premies betreft de correctie ambtshalve nota. Met deze correctie wordt de schuldpositie op de balans gelijk gesteld aan de ambtshalve nota’s waar geen pensioenopbouw tegenover staat.

Beleggingscrediteuren betreft ontvangen onderpand in de vorm van liquiditeiten.

Belastingen en premies sociale verzekeringen betreft de afdracht van de over de uitkeringen ingehouden loonheffing.

De 'Overige schulden en overlopende passiva' bestaan uit nog te betalen kostenfacturen.

9.6 Risicobeheer

Het pensioenfonds wordt bij het beheer van de pensioenverplichtingen en de financiering daarvan geconfronteerd met risico's. De belangrijkste doelstelling van het fonds is het nakomen van de pensioentoezeggingen. Het solvabiliteitsrisico is daarmee het belangrijkste risico voor het pensioenfonds.

Het bestuur beschikt over een aantal beleidsinstrumenten ten behoeve van het beheersen van de risico's. Deze beleidsinstrumenten betreffen:

Beleggingsbeleid;
Premiebeleid;
Toeslagbeleid.

De keuze en toepassing van beleidsinstrumenten vindt plaats na uitvoerige analyses ten aanzien van te verwachten ontwikkelingen van de verplichtingen en de financiële markten. Daarbij wordt onder meer gebruik gemaakt van de Asset Liability Management-studie (ALM-Studie) dat periodiek wordt uitgevoerd.

De uitkomsten van deze analyses vinden hun weerslag in jaarlijks door het bestuur vast te stellen beleggingsrichtlijnen als basis voor het uit te voeren beleggingsbeleid. De beleggingsrichtlijnen geven normen en limieten aan waarbinnen de uitvoering van het beleggingsbeleid door de vermogensbeheerders moet plaatsvinden. Deze uitgangspunten zijn vastgelegd in mandaatovereenkomsten met de vermogensbeheerders. De mandaten zijn gericht op actief/passief vermogensbeheer.

Solvabiliteitsrisico's

Het belangrijkste risico voor het pensioenfonds betreft het solvabiliteitsrisico, ofwel het risico dat het pensioenfonds niet beschikt over voldoende vermogen ter dekking van de pensioenverplichtingen. De solvabiliteit wordt gemeten op basis van zowel algemeen geldende normen als specifieke normen welke door de toezichthouder worden opgelegd.

Indien de solvabiliteit van het pensioenfonds zich negatief ontwikkelt, bestaat het risico dat het pensioenfonds de premie voor de onderneming en deelnemers moet verhogen en het risico dat er geen ruimte beschikbaar is voor een eventuele toeslagverlening op opgebouwde pensioenrechten. In het uiterste geval kan het noodzakelijk zijn dat het pensioenfonds verworven pensioenaanspraken en pensioenrechten moet verminderen.

De actuele dekkingsgraad heeft zich als volgt ontwikkeld:

	2023	2022

Dekkingsgraad per 1 januari	110,4%	105,2%
Premie	1,9%	-0,6%
Uitkeringen en kosten	-0,1%	-0,1%
Waardeoverdrachten	1,0%	0,0%
Toeslagverlening	0,0%	0,0%
Wijziging rentetermijnstructuur (RTS)	-2,7%	58,3%
Beleggingsrendementen	5,9%	-32,5%
Wijziging actuariele uitgangspunten	0,0%	-0,8%
Overige (incidentele) mutaties technische voorzieningen	-0,5%	-0,3%
Overige oorzaken, kanssystemen en kruiseffecten	0,0%	-18,8%

Dekkingsgraad per 31 december	115,9%	110,4%

De dekkingsgraad is in 2023 gestegen. De stijging van de dekkingsgraad wordt vooral veroorzaakt door positieve beleggingsresultaten. De overige oorzaken bestaan hoofdzakelijk uit zogenaamde kruiseffecten. De bepaling van de procentuele effecten van de diverse resultaatbronnen op de dekkingsgraad zijn conform de richtlijnen van DNB alle uitgedrukt ten opzichte van de primo dekkingsgraad. Dit zorgt ervoor dat de optelling van de primo dekkingsgraad plus alle afzonderlijke procentuele effecten niet leidt tot de ultimo dekkingsgraad. Het verschil tussen deze twee wordt verantwoord onder de noemer "overige oorzaken" en betreft de kruiseffecten. In het algemeen geldt dat deze post groter is naarmate de uitschieters in de afzonderlijke resultaatscomponenten groter zijn.

Om het solvabiliteitsrisico te beheersen dient het pensioenfonds buffers in het vermogen aan te houden. De omvang van deze buffers (buffers plus de pensioenverplichtingen heten samen het vereist eigen vermogen) wordt vastgesteld met de door DNB voorgeschreven solvabiliteitstoets (S-toets). Deze toets bevat een kwantificering van de bestuursvisie op de pensioenfondsspecifieke restrisico's (na afdekking).

De berekening van het vereist eigen vermogen en het hieruit voortvloeiende surplus/tekort aan het einde van het boekjaar is als volgt:

	2023	2022

S1 Renterisico	3,0%	0,6%
S2 Risico zakelijke waarden	9,9%	9,7%
S3 Valutarisico	2,2%	2,3%
S4 Grondstoffenrisico	0,0%	0,0%
S5 Kredietrisico	4,5%	4,2%
S6 Verzekeringstechnische risico	4,2%	4,3%
S7 Liquiditeitsrisico	0,0%	0,0%
S8 Concentratierisico	0,0%	0,0%
S9 Operationeel risico	0,0%	0,0%
S10 Actief beheerrisico	0,0%	0,0%
Diversificatie-effect	-8,7%	-7,5%

Totaal	15,1%	13,6%

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Vereist pensioenvermogen	990.184	911.675
Voorziening pensioenverplichting	860.416	802.605
Vereist eigen vermogen	129.768	109.070
Aanwezig pensioenvermogen	136.408	83.192
Surplus/Tekort	6.640	-25.878

De buffers zijn berekend op basis van de standaardmethode, waarbij voor de samenstelling van de beleggingen wordt uitgegaan van de strategische beleggingsmix in de evenwichtssituatie.

De vereiste dekkingsgraad die hoort bij het vereist eigen vermogen van € 129.768 duizend, is 115,1% (2022: 113,6%). Uitgaande van de beleidsdekkingsgraad ultimo 2023 is er geen sprake van een reservetekort.

Beleggingsrisico

De belangrijkste beleggingsrisico's betreffen het markt-, krediet- en liquiditeitsrisico. Het marktrisico is uit te splitsen in renterisico, valutarisico en prijs(koers)risico. Marktrisico wordt gelopen op de verschillende beleggingsmarkten waarin het pensioenfonds op basis van het vastgestelde beleggingsbeleid actief is. De beheersing van het risico is geïntegreerd in het beleggingsproces. Bij de uitvoering van het beleggingsbeleid kunnen zich voorts risico's manifesteren uit hoofde van de geselecteerde managers en bewaarbedrijven (zogeheten manager- en custody risico), en de juridische bepalingen omtrent gebruikte instrumenten en de uitvoeringsovereenkomst (juridisch risico). Het marktrisico wordt beheerst doordat met de vermogensbeheerder specifieke mandaten zijn afgesproken, welke in overeenstemming zijn met de beleidskaders en richtlijnen zoals deze zijn vastgesteld door het bestuur. Het bestuur monitort de mate van naleving van deze mandaten. De marktposities worden periodiek gerapporteerd.

Per risico worden in de risicoparagraaf een aantal cijfermatige overzichten getoond. De totalen, per beleggingscategorie in deze overzichten, sluiten niet in alle gevallen aan bij de balans. Op totaalniveau is dit wel het geval. De reden dat deze aansluiting niet gemaakt kan worden ligt in het feit dat gebruik gemaakt wordt van look-through gegevens op detailniveau. Dit geeft een getrouwer beeld van de werkelijke risico's.

Per risico worden in de risicoparagraaf een aantal cijfermatige overzichten getoond. De totalen, per beleggingscategorie in deze overzichten, sluiten niet in alle gevallen aan bij de balans. De reden dat deze aansluiting niet gemaakt kan worden ligt in het feit, dat gebruik gemaakt wordt van look-through (LT) gegevens op detailniveau. Dit geeft een getrouwer beeld van de werkelijke risico's.

Balanswaarde op basis van look-through (LT)

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023		31-12-2022

	Voor LT	Na LT	Voor LT	Na LT
Beleggingscategorie
Vastgoedbeleggingen	0	8.590	0	8.545
Aandelen	260.777	250.394	234.254	223.848
Vastrentende waarden	769.022	764.841	693.228	689.851
Derivaten	-110.920	-110.777	-114.293	-113.972
Overige beleggingen	94	5.925	79	4.996

	918.973	918.973	813.268	813.268

Renterisico (S1)

Renterisico is het risico dat de waarde van de portefeuille vastrentende waarden en de waarde van de pensioenverplichtingen veranderen als gevolg van ongunstige veranderingen in de marktrente. Maatstaf voor het meten van rentegevoeligheid is de duratie. De duratie is de gewogen gemiddelde resterende looptijd in jaren.

Het pensioenfonds voert een dynamisch rentebeleid. Per 31 december 2023 bevindt de 30-jaars rente zich boven de 2,5%. De huidige strategische renteafdekking bedraagt 76%. Indien de rente daalt onder de grens (trigger) van 2,0% wordt de strategische renteafdekking aangepast. Ook de triggers worden op dat moment aangepast naar de omliggende niveaus. Ter illustratie: na het raken van de trigger op 2,0% liggen de nieuwe triggers op 1,5% en 2,5%. In 2023 zijn geen triggers geraakt. Begin 2024 heeft het bestuur besloten de dynamische rentestaffel te bevriezen op 76% tot het moment van invaren naar de nieuwe pensioenregeling. Dit betekent dat bij een daling van de rente de renteafdekking niet meer wordt verlaagd.

Naast de matchingportefeuille bevat ook de returnportefeuille vastrentende waarden, namelijk bedrijfsobligaties en hypotheken. In 2023 is besloten om de rentegevoeligheid van de allocatie naar hypotheken mee te nemen in de afdekking van het renterisico. De rentegevoeligheid van bedrijfsobligaties wordt hierbij niet meegenomen, maar wordt wel meegerekend in de bepaling van S1. Per eind 2023 heeft de belegging in bedrijfsobligaties een positief effect van 18% op de afdekking in S1. Per saldo is de strategische renteafdekking ultimo 2023 94%.

Het pensioenfonds houdt in de renteafdekking niet alleen rekening met de huidige verplichtingen maar ook met de opbouw van nieuwe pensioenverplichtingen. Doordat het premiepercentage voor toekomstige verplichtingen voor een bepaalde periode vaststaat, vertegenwoordigt de verwachte opbouw een economisch renterisico voor het pensioenfonds. Dit betekent dat in de berekening van het renterisico per begin 2023 werd rekening gehouden met de nieuwe opbouw tot en met eind 2023.

De feitelijke renteafdekking was ultimo 2023 76,4% (2022: 75,3%) op basis van marktrente en lag daarmee binnen de vastgestelde bandbreedte van 73% - 79%.

De ontwikkelingen t.a.v. de rentemarkthervormingen worden periodiek bijgehouden, en waar nodig is actie ondernomen (bijv. t.b.v. aanpassing van ISDA en CSA's).

De duratie en het effect van de renteafdekking kan als volgt worden samengevat:

	31-12-2023		31-12-2022

	Waarde	Duratie	Waarde	Duratie

Vastrentende waarden (vóór derivaten)	824.599	9,3	742.582	7,4
Vastrentende waarden (na derivaten)	705.798	23,1	623.236	26,8
(Nominale) pensioenverplichtingen	860.416	23,6	802.605	24,6

De samenstelling van de vastrentende waarden naar looptijd is als volgt:

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023		31-12-2022

Resterende looptijd < 1 jaar	212.886	27,8%	269.220	39,0%
Resterende looptijd > 1 jaar en < 5 jaar	131.062	17,1%	129.850	18,8%
Resterende looptijd > 5 en < 10 jaar	93.415	12,2%	92.832	13,5%
Resterende looptijd > 10 en < 20 jaar	123.498	16,1%	69.231	10,0%
Resterende looptijd > 20 jaar	203.980	26,7%	128.718	18,7%

	764.841	100,0%	689.851	100,0%

Het bovenstaande overzicht geeft de verdeling weer van het renterisico van de totale portefeuille waarbij tevens rekening gehouden is met de renteswaps. Met een renteswap wordt doorgaans een korte rente geruild voor een lange rente om renterisico van de pensioenverplichtingen af te dekken.

In de portefeuille zijn financiële instrumenten opgenomen welke gevoelig zijn voor wijzigingen in de marktrente. De portefeuille is blootgesteld aan een aanzienlijk renterisico.

De resterende looptijd van de verplichtingen kan als volgt worden weergegeven:

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023		31-12-2022

Resterende looptijd < 5 jaar	64.564	7,5%	56.875	7,1%
Resterende looptijd > 5 en < 10 jaar	90.814	10,6%	78.403	9,8%
Resterende looptijd > 10 en < 20 jaar	222.374	25,8%	194.811	24,3%
Resterende looptijd > 20 jaar	482.664	56,1%	472.516	58,8%

	860.416	100,0%	802.605	100,0%

Risico zakelijke waarden (S2)

Zakelijke waarden risico is het risico dat de waarde van de zakelijke waarden (voornamelijk aandelen, beursgenoteerd indirect vastgoed en converteerbare obligaties) verandert door veranderingen in de marktprijzen voor deze waarden. Het structurele marktrisico wordt beheerst binnen het ALM-proces. Daarin wordt een zodanige beleggingsmix vastgesteld dat het marktrisico acceptabel is. De feitelijke beleggingsmix mag binnen vastgestelde bandbreedtes afwijken van de ALM-beleggingsmix. Voor de beheersing van het marktrisico in samenhang met het renterisico wordt gebruik gemaakt van derivaten.

Valutarisico (S3)

Binnen de aandelenportefeuille wordt valutarisico gelopen. Binnen de vastrentende waardenportefeuille wordt uitsluitend belegd in Euro-titels en deze kent derhalve geen valutarisico. Het pensioenfonds loopt risico op het moment dat (indirect) wordt belegd in andere valuta omdat de waarde hiervan ten opzichte van de euro kan fluctueren, los van mogelijke waardeverandering van de belegging zelf. Er wordt hiervoor onderscheid gemaakt tussen ontwikkelde en opkomende markten. De schok voor opkomende markten die moet kunnen worden opgevangen (35%) is groter dan die voor ontwikkelde markten (20%). De exposure naar US Dollar wordt strategisch voor 75% afgedekt.

Het totaalbedrag van de gehele beleggingsportefeuille dat buiten de euro wordt belegd bedraagt ultimo 2023 € 254.328 (2022: € 228.785). Per einde boekjaar is de waarde van de uitstaande valutatermijncontracten € 3.722 (2022: € 5.484).

De valutapositie per 31 december 2023 vóór en na afdekking door valutaderivaten is als volgt weer te geven:

(bedragen x € 1.000)	Totaal voor afdekking	Valutaderivaten afdekking	Netto positie na afdekking

EUR	660.924	135.254	796.178
CHF	6.336		6.336
GBP	25.877	-15.485	10.392
JPY	18.665		18.665
USD	163.820	-116.047	47.773
AUD	5.491		5.491
HKD	5.166		5.166
CAD	6.024		6.024
Overig	22.949		22.949

	915.252	3.722	918.974

De valutapositie per 31 december 2022 vóór en na afdekking door valutaderivaten is als volgt weer te geven:

(bedragen x € 1.000)	Totaal voor afdekking	Valutaderivaten afdekking	Netto positie na afdekking

EUR	578.679	130.724	709.403
CHF	6.119		6.119
GBP	24.979	-15.265	9.714
JPY	17.273		17.273
USD	141.878	-109.975	31.903
AUD	5.515		5.516
HKD	6.356		6.356
CAD	5.765		5.765
Overig	21.219		21.219

	807.783	5.484	813.268

De totaalstand is weergegeven inclusief de negatieve derivatenpositie.

Prijsrisico

Prijsrisico is het risico van waardewijzigingen door de ontwikkeling van marktprijzen. Het wordt veroorzaakt door factoren gerelateerd aan een individuele belegging, de uitgevende instelling of generieke factoren.

Het prijsrisico wordt gemitigeerd door diversificatie die onder meer is vastgelegd in de strategische beleggingsmix van het pensioenfonds. In aanvulling hierop maakt het pensioenfonds voor afdekking van het prijsrisico gebruik van afgeleide financiële instrumenten (derivaten), zoals opties en futures.

Naast de strategische mix heeft het fonds in het mandaat aan de vermogensbeheerders richtlijnen gesteld aan het maximaal percentage dat namens het fonds in een sector, land of tegenpartij mag worden belegd.

De segmentatie van de aandelenportefeuille naar regio is als volgt:

(bedragen x € 1.000)	2023		2022

Europa (EU)	29.526	11,8%	27.179	12,1%
Europa (niet-EU)	17.860	7,1%	17.753	7,9%
Noord-Amerika	158.167	63,2%	136.226	60,9%
Azië	14.648	5,8%	13.835	6,2%
Centraal & Zuid-Amerika	2.782	1,1%	2.454	1,1%
Pacific	24.590	9,8%	23.599	10,5%
Overig	2.821	1,1%	2.802	1,3%

Totaal	250.394	100,0%	223.848	100,0%

De segmentatie van de aandelenportefeuille naar sectoren is als volgt:

(bedragen x € 1.000)	2023		2022

Energie	11.498	4,6%	12.563	5,6%
Basismaterialen	11.798	4,7%	11.496	5,1%
Nijverheid en industrie	28.411	11,3%	24.374	10,9%
Cyclische consumptiegoederen	30.289	12,1%	25.624	11,4%
Defensieve consumptiegoederen	15.282	6,1%	15.511	6,9%
Gezondheidszorg	30.093	12,0%	32.092	14,3%
Technologie	57.772	23,1%	45.783	20,6%
Nutsbedrijven	4.850	1,9%	5.174	2,3%
Communicatiediensten	18.243	7,3%	15.119	6,8%
Financiele instellingen (w.o. banken en verzekeraars)	41.743	16,7%	35.857	16,0%
Overig	415	0,2%	255	0,1%

Totaal	250.394	100,0%	223.848	100,0%

Grondstoffenrisico (S4)

Grondstoffen ofwel commodities vormen een beleggingscategorie waarin veelal via index futures en swaps wordt geïnvesteerd in energie (olie), edelmetalen en agroproducten. Het grondstofrisico betreft het risico op fluctuaties in grondstofprijzen. Zowel in het verslagjaar 2023 als in 2022 is door het fonds niet belegd in deze beleggingscategorie.

Kredietrisico (S5)

Kredietrisico is het risico van financiële verliezen voor het fonds als gevolg van faillissement of betalingsonmacht van tegenpartijen waarop het fonds (potentiële) vorderingen heeft. Hierbij kan onder meer worden gedacht aan partijen die obligatieleningen uitgeven, banken waar deposito's worden geplaatst, marktpartijen waarmee Over The Counter (OTC)-derivatenposities worden aangegaan en aan bijvoorbeeld herverzekeraars.

Een voor beleggingsactiviteiten specifiek onderdeel van kredietrisico is het settlementrisico. Dit heeft betrekking op het risico dat partijen waarmee het fonds transacties is aangegaan niet meer in staat zijn hun tegenprestatie te verrichten waardoor het fonds financiële verliezen lijdt.

Beheersing vindt plaats door het stellen van limieten aan tegenpartijen op totaalniveau, dat wil zeggen met inachtneming van alle posities die een tegenpartij heeft jegens het fonds; het vragen van extra zekerheden zoals onderpand en dergelijke bij hypothecaire geldleningen en het uitlenen van effecten; het hanteren van prudente verstrekkingsnormen bij hypothecaire geldleningen. Ter afdekking van het settlementrisico wordt door het fonds enkel belegd in markten waar een voldoende betrouwbaar clearing-en settlementsysteem functioneert. Voordat in nieuwe markten wordt belegd, wordt eerst onderzoek gedaan naar de waarborgen op dit gebied. Met betrekking tot OTC-derivaten wordt door het fonds enkel gewerkt met tegenpartijen waarmee ISDA/CSA-overeenkomsten zijn afgesloten zodat posities van het fonds adequaat worden afgedekt door onderpand. Er wordt gebruik gemaakt van dagelijkse waarderingen.

De kredietwaardigheid van veel marktpartijen wordt ook door rating agencies beoordeeld. Voor de bepaling van de rating wordt afhankelijk van beschikbaarheid gebruik gemaakt van S&P, Moody's en Fitch.

De samenvatting van de vastrentende waarden op basis van deze ratings is als volgt:

(bedragen x € 1.000)	2023		2022

AAA	422.140	55,2%	84.782	12,3%
AA	112.575	14,7%	74.940	10,9%
A	75.780	9,9%	71.564	10,4%
BBB	38.207	5,0%	39.056	5,7%
Lager dan BBB	173	0,0%	255	0,0%
Geen rating	115.966	15,2%	419.254	60,7%

Totaal	764.841	100,0%	689.851	100,0%

Verzekeringstechnische risico's (actuariële risico's, S6)

Het verzekeringstechnisch risico is het risico dat voortvloeit uit mogelijke afwijkingen van actuariële inschattingen die worden gebruikt voor de vaststelling van de technische voorzieningen en de hoogte van de premie. De belangrijkste actuariële risico's zijn de risico's van langleven, overlijden (kortleven), arbeidsongeschiktheid en het toeslagrisico.

Langlevenrisico
Langlevenrisico is het risico dat deelnemers langer blijven leven dan gemiddeld verondersteld wordt bij de bepaling van de technische voorziening. Als gevolg hiervan volstaat de opbouw van het pensioenvermogen niet voor de uitkering van de pensioenverplichting.

Door toepassing van AG Prognosetafel 2022 met adequate correcties voor ervaringssterfte is het langlevenrisico nagenoeg geheel verdisconteerd in de waardering van de pensioenverplichtingen.

Overlijdensrisico
Het overlijdensrisico betekent dat het pensioenfonds in geval van overlijden mogelijk een nabestaandenpensioen moet toekennen waarvoor door het pensioenfonds geen voorzieningen zijn getroffen. Dit risico kan worden uitgedrukt in risicokapitalen.

Arbeidsongeschiktheidsrisico
Het arbeidsongeschiktheidsrisico betreft het risico dat het fonds voorzieningen moet treffen voor premievrijstelling bij invaliditeit en het toekennen van een arbeidsongeschiktheidspensioen (schadereserve). Voor dit risico wordt jaarlijks een risicopremie in rekening gebracht. Het verschil tussen de risicopremie en de werkelijke kosten wordt verwerkt via het resultaat. De actuariële uitgangspunten voor de risicopremie worden periodiek herzien. Het beleid van het pensioenfonds is om het overlijden- en arbeidsongeschiktheidsrisico niet te herverzekeren.

Toeslagrisico
Het toeslagrisico omvat het risico dat de ambitie van het bestuur om toeslagen op pensioen toe te kennen in relatie tot de algemene prijsontwikkeling niet kan worden gerealiseerd. De mate waarin dit kan worden gerealiseerd is afhankelijk van de ontwikkelingen in de rente, beleggingsrendementen, looninflatie en demografie (beleggings- en actuariële resultaten) echter, afhankelijk van de hoogte van de dekkingsgraad van het pensioenfonds. Uitdrukkelijk wordt opgemerkt dat de toeslagverlening voorwaardelijk is.

De zogenaamde reële dekkingsgraad geeft inzicht in de mate waarin toeslagen kunnen worden toegekend (ook wel aangeduid als de toeslagruimte). Voor het bepalen van de reële dekkingsgraad worden onvoorwaardelijke nominale pensioenverplichtingen verdisconteerd tegen een reële, in plaats van nominale, rentetermijnstructuur. Omdat er op dit moment geen markt voor financiële instrumenten aanwezig is waaruit de reële rentetermijnstructuur kan worden afgeleid, wordt gebruik gemaakt van een benaderingswijze.

De reële dekkingsgraad bedraagt per 31 december 2023 83,3% (2022: 76,6%).

Liquiditeitsrisico (S7)

Liquiditeitsrisico is het risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen, waardoor het pensioenfonds op korte termijn niet aan zijn verplichtingen kan voldoen. Waar de overige risicocomponenten vooral de langere termijn betreffen (solvabiliteit), gaat het hierbij om de kortere termijn. Dit risico kan worden beheerst door in het strategische en tactische beleggingsbeleid voldoende ruimte aan te houden voor de liquiditeitsposities. Er moet eveneens rekening worden gehouden met de directe beleggingsopbrengsten en andere inkomsten zoals premies.

Het liquiditeitsbeleid is geëvalueerd en aangescherpt, evenals de afspraken met de vermogensbeheerder. Het beschikbaar hebben van voldoende kasgeld voor onderpandverplichtingen bij derivaten speelt mede als gevolg van wet- en regelgeving een steeds prominentere rol. Hiermee stijgt ook het belang van de liquiditeitsbuffer. In het nieuwe beleid is sprake van monitoring op dagelijkse basis in plaats van maandelijks, en zijn de beschikbare instrumenten uitgebreid met Repo's. Er is vastgelegd op welke wijze dit instrument door de beheerder kan worden ingezet en wat dit betekent voor de benodigde buffer.

Concentratierisico (S8)

Concentraties kunnen ertoe leiden dat het pensioenfonds bij grote veranderingen in bijvoorbeeld de waardering (marktrisico) of de financiële positie van een tegenpartij (kredietrisico) grote (veelal financiële) gevolgen hiervan ondervindt. Concentratierisico's kunnen optreden bij een concentratie in de beleggingsportefeuille in producten, regio's of landen, economische sectoren of tegenpartijen. Naast concentraties in de beleggingsportefeuille kan ook sprake zijn van concentraties in de verplichtingen en de uitvoering.

Om concentratierisico's in de beleggingsportefeuille te beheersen maakt het bestuur gebruik van diversificatie en limieten voor beleggen in landen, regio's, landen, sectoren en tegenpartijen. Deze uitgangspunten zijn door het pensioenfonds vastgesteld op basis van de ALM-studie. De uitgangspunten zijn vastgelegd in de contractuele afspraken met de vermogensbeheerders en het bestuur monitort op kwartaalbasis de naleving hiervan.

(bedragen x € 1.000)	31-12-2023		31-12-2022

Vastrentende waarden
Staatsobligaties	333.677	29,5%	291.057	28,7%
Bedrijfsobligaties	218.227	19,3%	189.680	18,7%
Hypotheken	212.937	18,8%	209.114	20,6%

Totaal	764.841	67,6%	689.851	68,0%

Operationeel risico (S9)

Operationeel risico is het risico van een onjuiste afwikkeling van transacties, fouten in de verwerking van gegevens, het verloren gaan van informatie, fraude en dergelijke. Deze risico's worden door het pensioenfonds beheerst door het stellen van hoge kwaliteitseisen aan de organisaties die bij de uitvoering zijn betrokken. Om zicht te krijgen op de beheersing van de operationele risico's bij de verschillende uitbestedingsrelaties, wordt jaarlijks een ISAE 3402 opgevraagd en worden SLA-rapportages vereist, welke periodiek worden gecontroleerd op juistheid, tijdigheid en volledigheid. In 2023 hebben alle uitbestedingspartijen verklaard dat hun gedragscode minimaal gelijkwaardig is aan die van het pensioenfonds. Daarnaast heeft de jaarlijkse evaluatie van de uitbestedingspartijen plaatsgevonden.

De pensioenuitvoering is uitbesteed aan pensioenuitvoerder TKP Pensioen B.V. Met TKP Pensioen B.V. is een uitbestedingsovereenkomst en een service level overeenkomst (SLA) gesloten.

Het vermogensbeheer is in 2023 uitgevoerd door BlackRock en Cardano. Met BlackRock en Cardano is een overeenkomst afgesloten waarin onder andere de beleggingsrichtlijnen en de overeengekomen rapportages zijn vastgelegd. De afspraken zijn vastgelegd in een SLA.

De uitvoering van de afdekking van valutarisico is uitbesteed aan Cardano. CACEIS is custodian van het fonds. De afspraken hierover zijn vastgelegd in een overeenkomst.

Actief risico (S10)

Een actief beleggingsrisico ontstaat wanneer met het beleggingsbeleid binnen de beleggingscategorieën afgeweken wordt van het beleid volgens de benchmark. Een maatstaf van de mate waarin actief wordt belegd is de zogenaamde 'tracking error'. De tracking error geeft aan hoe groot de afwijkingen van het rendement kunnen zijn ten opzichte van het benchmarkrendement. Hoe hoger de tracking error, hoe hoger het actief risico.

Voor het pensioenfonds geldt dat belegd wordt in passieve beleggingsfondsen, hierdoor hoeft de S10 niet te worden bepaald en is deze op nihil gesteld.

Systeemrisico

Systeemrisico betreft het risico dat het mondiale financiële systeem (de internationale markten) niet langer naar behoren functioneert, waardoor beleggingen van het pensioenfonds niet langer verhandelbaar zijn en zelfs, al dan niet tijdelijk, hun waarde kunnen verliezen. Net als voor andere marktpartijen, is dit risico voor het pensioenfonds niet beheersbaar. Het systeemrisico maakt geen onderdeel uit van de door DNB voorgeschreven solvabiliteitstoets.

9.7 Niet in de balans opgenomen verplichtingen

Langlopende contractuele verplichtingen

Het pensioenfonds heeft een uitbestedingsovereenkomst met TKP Pensioen B.V. voor onbepaalde tijd. De vergoeding in 2023 bedraagt € 2,2 miljoen (2022: € 2,3 miljoen).

Ten behoeve van het vermogensbeheer zijn uitbestedingsovereenkomsten afgesloten met Blackrock, Cardano en custodian CACEIS.

In 2023 verzorgt Cardano Risk Management B.V. onder andere het beheer van de matchingportefeuille en de valuta-afdekking voor het pensioenfonds.

Het pensioenfonds heeft een overeenkomst afgesloten met Montae & Partners voor de bestuursondersteuning. Deze huidige overeenkomst kent geen einddatum.

9.8 Verbonden partijen

Transacties met (voormalige) bestuurders

De bezoldiging van de bestuurders wordt nader toegelicht in de toelichting op de staat van baten en lasten bij de pensioenuitvoeringskosten. Het pensioenfonds heeft geen leningen verstrekt aan de (voormalige) bestuurders. Ook heeft het pensioenfonds geen vorderingen op de (voormalige) bestuurders.

Verplichtstellingen en uitvoeringsreglement

Op basis van de verplichtstelling tot deelneming in het pensioenfonds worden werkgevers verplicht deel te nemen. De afspraken met de werkgevers staan beschreven in het uitvoeringsreglement.

9.9 Gebeurtenissen na balansdatum

Wet toekomst pensioenen
Het pensioenfonds besloot in februari 2023 om de beoogde overgangsdatum naar het nieuwe pensioenstelsel op te schuiven van 1 juli 2024 naar 1 januari 2025. In maart 2024 heeft het bestuur besloten tot een No-GO voor de transitie op 1 januari 2025. In afstemming met pensioenuitvoeringsorganisatie TKP is 1 januari 2026 als de nieuwe beoogde overgangsdatum afgesproken. In paragraaf 3.1 is dit nader toegelicht.

9.10 Toelichting op de staat van baten en lasten over 2023

8. Premiebijdragen voor risico pensioenfonds

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

De premiebijdragen kunnen als volgt worden gespecificeerd:
Pensioenpremie huidig jaar	66.857	62.592
Pensioenpremie voorgaand jaar	1.291	364
Regeling 9+	2.020	1.826
Premie overig	393	658
Premie ANW-hiaat	171	157

	70.732	65.597

De totale bijdrage van werkgever en werknemers bedraagt 21,8% (2022: 21,8%) van de loonsom. De kostendekkende, gedempte en feitelijke premie zijn als volgt:

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Kostendekkende premie	55.085	77.955
Feitelijke premie	69.702	65.076
Gedempte premie	70.176	64.607

Specificatie Kostendekkende premie
De aan het boekjaar toe te rekenen feitelijke premie is als bate in de staat van baten en lasten verantwoord. De samenstelling van de kostendekkende premie is als volgt:

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Actuarieel benodigd voor onvoorwaardelijke onderdelen	44.958	65.035
Opslag instandhouding van het vereist eigen vermogen	6.114	9.495
Opslag voor uitvoeringskosten	4.013	3.425

Totaal kostendekkkende premie	55.085	77.955

Specificatie Feitelijke premie

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

In rekening gebrachte pensioenpremie	66.391	62.592
Premie voor regeling 9+	1.291	1.826
Overig	2.020	658

Totaal feitelijke premie	69.702	65.076

De feitelijke premie, exclusief de pensioenpremie over voorgaande jaren, en de premie voor de aanvullende ANW-verzekering, komt uit op € 69.702. Hiervan komt de helft van het premiepercentage (10,9%) voor rekening van de werkgever en de andere helft van het premiepercentage (10,9%) voor rekening van de werknemer.

Specificatie Gedempte kostendekkende premie

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Actuarieel benodigd voor onvoorwaardelijke onderdelen	38.536	34.969
Opslag instandhouding van het vereist eigen vermogen	5.241	5.105
Opslag voor uitvoeringskosten	4.013	3.425
Premie voorwaardelijke onderdelen	22.386	21.108

Totaal gedempte premie	70.176	64.607

9. Beleggingsresultaten risico pensioenfonds

De indirecte vermogensbeheerkosten die middels doorkijk zijn toe te rekenen aan de verschillende assetcategorieën, zijn verrekend met de indirecte beleggingsopbrengsten. Deze kosten zijn derhalve resultaat-neutraal opgenomen in de jaarrekening.

(bedragen x € 1.000)	Directe beleggings- opbrengsten	Indirecte beleggings- opbrengsten	Kosten vermogens-beheer	Transactie kosten	Totaal
2023
Aandelen	7	41.229	-219	-59	40.958
Vastrentende waarden	9.828	28.384	-1.290	-103	36.819
Derivaten	-9.178	6.955	0	0	-2.223
Overige beleggingen	2.406	136	-63	0	2.479
Niet nader toe te rekenen kosten vermogensbeheer			-687	0	-687
					0
	3.063	76.704	-2.259	-162	77.346

De facturen van BlackRock zijn toegewezen aan de categorie ‘Aandelen’. De facturen van ASR en Cardano zijn toegewezen aan de ‘Vastrentende waarden’. De resterende kosten onder "Niet nader toe te rekenen kosten vermogensbeheer" betreffen advieskosten, custody kosten en de toegerekende pensioenuitvoeringskosten van de beleggingscommissie, bestuur en bestuursondersteuning (€ 219).

Transactiekosten zijn onderdeel van de aan- en verkooptransacties van beleggingen. Deze zijn onderdeel van de indirecte beleggingsopbrengsten.

(bedragen x € 1.000)	Directe beleggings- opbrengsten	Indirecte beleggings- opbrengsten	Kosten vermogens-beheer	Transactie kosten	Totaal
2022
Aandelen	-101	-48.947	-311	-33	-49.392
Vastrentende waarden	5.506	-109.549	-1.437	-593	-106.073
Derivaten	5.597	-231.508	0	0	-225.911
Overige beleggingen	173	214	-115	-10	262
Niet nader toe te rekenen kosten vermogensbeheer			-554	0	-554
					0
Totaal	11.175	-389.790	-2.417	-636	-381.668

10. Overige baten

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Ontvangen interest bank	227	0
Interest baten waardeoverdracht	2	0
Andere baten	9	7

	238	7

Andere baten betreft slotuitkeringen van werkgevers en vergoeding verzekeringstechnisch nadeel.

11. Pensioenuitkeringen

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Ouderdomspensioen	8.458	7.712
Partnerpensioen	491	430
Wezenpensioen	92	96
Arbeidsongeschiktheidspensioen	0	0
ANW-aanvulling	140	120
Afkoop pensioenen en premierestitutie	1.220	1.032
Overige uitkeringen	260	219

	10.661	9.609

De post ‘Afkoop pensioenen en premierestitutie’ betreft de afkoop van pensioenen die lager zijn dan € 594,89 (2022: € 520,35) per jaar overeenkomstig de Pensioenwet (artikel 66).

12. Pensioenuitvoeringskosten

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Bestuurskosten	490	361
Administratiekostenvergoeding	2.597	2.084
Accountantskosten	66	64
Kosten actuaris (advies en certificering)	149	167
Juridisch en overig advies	11	37
Kosten Wet toekomst pensioenen	1.027	370
Contributies en bijdragen	192	113
Dwangsommen en boetes	0	0
Communicatie	131	121
Kosten bestuursondersteuning	588	444
Sleutelfunctie Risicobeheer	98	58
Sleutelfunctie Interne audit	19	35
Overige kosten	36	33

	5.404	3.887

De vergoedingen aan bestuurders houden verband met werkzaamheden voor bestuurs- en commissievergaderingen. De vergoedingen bestaan uit: vergoeding aan bestuurders, vergoeding van reis- en verblijfkosten en overige bestuurskosten 2023: € 464 (2022: € 280). Afgezien hiervan zijn geen bezoldigingen toegekend. Daarnaast zijn in de bestuurskosten de kosten ten behoeve van de Raad van Toezicht en het verantwoordingsorgaan opgenomen. In 2023 bedragen de kosten voor de Raad van Toezicht € 40 (2022: € 39) en voor het verantwoordingsorgaan € 109 (2022: € 42). Een deel van de bestuurskosten is toegerekend aan kosten vermogensbeheer (€ 95). De vergoeding die het pensioenfonds betaalt aan personen die de functie van bestuurder of toezichthouder bekleden, is vrijgesteld van btw.

De kosten voor het bestuursondersteuning betreft de vaste vergoedingen voor Montae van € 598 waarvan een deel toegerekend is aan kosten inzake vermogensbeheer (€ 90).

De sleutelfunctie Risicobeheer betreft diensten van Montae&Partners en de sleutelfunctie Interne audit betreft diensten van KPMG.

De kosten van de Beleggingsadviescommissie (inclusief werving leden) zijn toegerekend aan de kosten vermogensbeheer (€ 18).

Onder de post 'Overige kosten' vallen de bank- en incassokosten.

Accountantshonoraria

De honoraria van de onafhankelijke externe accountant(s) zijn als volgt:

		2023			2022
(bedragen x € 1.000)	Accountant	Overige netwerk	Totaal	Accountant	Overige netwerk	Totaal

Controle van de jaarrekening	64	0	64	60	0	60
Kosten m.b.t. vorig boekjaar	2	0	2	1	0	1

Totaal	66	0	66	61	0	61

Voor 2023 wordt voor € 66 aan accountantskosten verwacht ten behoeve van de certificering op basis van de offerte van Mazars. In 2022 is een bedrag gefactureerd van € 61.

Aantal personeelsleden

Bij het pensioenfonds zijn geen werknemers in dienst.

13. Mutatie voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Pensioenopbouw	43.962	65.341
Rentetoevoeging	26.010	-5.736
Onttrekking voor uitkeringen en uitvoeringkosten	-9.471	-9.924
Wijziging marktrente	20.221	-414.669
Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten	-26.115	12.712
Aanpassing actuariële uitgangspunten	-1.855	-5.693
Overige (incidentele) mutaties technische voorziening	5.381	-458
Overige mutaties voorziening pensioenverplichtingen	-322	-454

	57.811	-358.881

14. Saldo herverzekering

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Uitkering herverzekering	0	-1

	0	-1

15. Saldo overdrachten van rechten

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Inkomende waardeoverdrachten (regulier)	-1.558	-4.078
Inkomende waardeoverdrachten (klein pensioen)	-10.740	-8.264
Uitgaande waardeoverdrachten (regulier)	3.424	9.712
Uitgaande waardeoverdrachten (klein pensioen)	30.014	8.593

Totaal	21.140	5.963

Waardeoverdracht betreft de ontvangst van of overdracht aan het pensioenfonds of de pensioenverzekeraar van respectievelijk de vorige of nieuwe werkgever van de contante waarde van premievrije pensioenaanspraken van deelnemers, die tot de ontslagdatum zijn opgebouwd.

16. Overige lasten

(bedragen x € 1.000)	2023	2022

Betaalde interest	0	25
Interest lasten waardeoverdrachten	10	0
Mutatie voorziening dubieuze debiteuren	74	0

Totaal	84	25

Groningen, 13 juni 2024

het bestuur,

Ansfried Snijders (onafhankelijk voorzitter)

Wouter Bleckman

Imke Hollander

Kees Scheepens

Xander van Uyl

Gijs Vermeulen

Jesse van der Vliet (aspirant lid)